nav.be / nieuws / 'een kerk moet geen commerciële functie krijgen om een economische meerwaarde op te leveren'

visie

'Een kerk moet geen commerciële functie krijgen om een economische meerwaarde op te leveren'

Bert Timmermans, Jonas De Maeyer en Laura Meulemans, onderzoekers bij Endeavour • 12 december 2023

Herbestemming van het kerkgebouw als katalysator voor de omgeving

De secularisering van de samenleving is een van de meest bepalende maatschappelijke evoluties van de voorbije decennia. Ons wereldbeeld wijzigde fundamenteel en dat had implicaties op zowat alle maatschappelijke domeinen. Leegstaande kerken zijn de meest zichtbare en tastbare voorbeelden van die evolutie.

Ondanks de toenemende leegstand van religieus patrimonium is er op enkele uitzonderingen na weinig sprake van drastische, grootschalige transformaties van kerkgebouwen. Er heerst duidelijk weerstand tegen het botweg commercieel of toeristisch herbestemmen. De herbestemming van het kerkgebouw kan en moet meer doen dan louter ruimtelijke vraag en aanbod verbinden. Onroerend erfgoed heeft immers het potentieel om de sociale cohesie in de omgeving te versterken. Zeker in het geval van kerkgebouwen, die vaak al decennia- of eeuwenlang deze functie vervulden in de kernen van dorpen en stadswijken.

Niet alleen streven we ernaar om een nieuw verhaal te schrijven voor een verlaten gebouw. Ook de ruimtelijke behoeften in de buurt moeten aangepakt worden, behoeften die doorgaans genegeerd worden door grootschalige vastgoedontwikkelingen.

"Cocreatie met de lokale gemeenschap kan leiden tot de ontwikkeling van op maat gemaakte programma's"

Een kerkgebouw moet zelf geen commerciële functie krijgen om voor de omgeving een economische meerwaarde op te leveren. Ontmoeten gaat immers vaak aan economische ontwikkeling vooraf. Het herdenken en herbestemmen van kerkelijk erfgoed kan een cruciale impuls vormen voor de ontwikkeling van kwalitatieve en leefbare pleinen, buurten of dorpskernen. Die opleving zal dan weer een positief effect hebben op de middenstand. Plekken voor sociaal en cultureel leven helpen het oudere dorp- of wijkweefsel geleidelijk transformeren. Het programma van de kerk hoeft dan niet per se die ene functie te omvatten, maar kan een aaneenschakeling zijn van verschillende programma’s zoals dat historisch gezien ook vaak het geval was.

Maar hoe kom je tot zulke programma’s? Cocreatie met de lokale gemeenschap kan leiden tot de ontwikkeling van op maat gemaakte programma's. Een grondig begrip van de wijk of het dorp, en de aanwezige noden stelt ons in staat om aan een inclusief verhaal te bouwen. Doorgaans kan een kerkgebouw onderdak verlenen aan een breed spectrum van sociale en culturele activiteiten, maar daartoe blijft het niet beperkt. Bestaat er in de buurt bijvoorbeeld nood aan sportaccommodatie voor jongeren, dan biedt het kerkgebouw mogelijk een uitkomst. De hoge middenbeuk blijkt misschien geschikt voor een klimmuur. De oprichting van een buurtkeuken die voedseloverschotten benut, levert dan weer concrete ondersteuning in de strijd tegen armoede en ongezonde levensstijlen. Waar er vraag is naar een meer milieuvriendelijke leefomgeving, kunnen concrete initiatieven zoals autodelen en regenwaterrecuperatie op het dak van het kerkgebouw worden geïmplementeerd. Het zijn maar een paar voorbeelden van programma’s die bovenkomen bij een doorgedreven participatietraject.

Sint Valentinuskerk in Poppel. Bron: Kerk in Vlaanderen

Case

De Sint-Valentinuskerk in Poppel: een participatietraject gevoed door ontwerpend onderzoek

Bij herbestemmingstrajecten speelt participatie een cruciale rol in het vormgeven van duurzame en inclusieve oplossingen. Het voeden van een participatietraject met ontwerpend onderzoek en scenariovorming blijkt van onschatbare waarde. Met Endeavour zetten we daarbij sterk in op collectief denken en het zoeken naar complementariteit tussen programma’s via een constructieve dialoog met een breed scala aan betrokken actoren.

Interdisciplinariteit staat centraal in herbestemmingstrajecten. Het vereist een investering in het gezamenlijk onderzoeken, creëren en actief sturen van het proces. Dit betekent het samenvoegen van ontwerpelementen, beheersaspecten en procesgerichte tools voor impactvolle programma's en beheer- en organisatiemodellen. Deze geïntegreerde aanpak bevordert niet alleen de creativiteit, maar zorgt er ook voor dat de uiteenlopende behoeften en visies van diverse belanghebbenden effectief worden ingebed.

Hieronder gaan we aan de hand van het Kerkplus-traject voor de Sint-Valentinuskerk in Poppel (Ravels) dieper in op deze belangrijke aspecten en bespreken we hoe ze bijdragen aan het herbestemmen van erfgoed voor een duurzame toekomst.

1. Veldonderzoek

Aan de start van het traject leeft, onder meer bij het gemeentebestuur van Ravels, de vraag of de Sint-Valentinuskerk kan uitgroeien tot het nieuwe gemeenschapscentrum van Poppel, ter vervanging van de uitgeleefde dorpszaal met aanpalende vergaderruimten. We stellen de vraag of het idee kan rekenen op de steun van de inwoners en of zij ook andere behoeften naar voor schuiven die we kunnen integreren? Is dit idee technisch haalbaar en hoe kunnen we het concreet gestalte geven?

2. Belevingsonderzoek

Via diepte-interviews met sleutelfiguren en organisaties (kerkbestuur, parochieteam, middenveldverenigingen, scholen, de georganiseerde jeugd, de heemkundige kring) verzamelen we lokale kennis. Tijdens de interviews peilen we naar de plaats van het kerkgebouw binnen de beleving van de betrokkenen en naar de kansen en de uitdagingen die de kerk en zijn omgeving biedt. Vanuit al deze perspectieven bundelen we eventuele randvoorwaarden voor de herbestemming: zijn er bestemmingen of ingrepen waarvan ze vinden dat die niet door de beugel kunnen? Daarnaast vragen we de geïnterviewden naar de ruimtelijke behoeften in Poppel.

De identificatie met het vroegere dorp Poppel en de kerk is vooral bij oudere generaties Poppelaars nog sterk. In het bijzonder de kerktoren, die je vroeger van ver zag opdoemen aan de horizon en waarvan de spits in 1951 na beschadiging in WOII werd heropgericht, blijkt voor velen een oriëntatiepunt te zijn. Er is een sterke waardering voor de glasramen in het koor, die in de jaren 1940 door Poppelse verenigingen en families bekostigd werden. De midden- en dwarsbeuken van de Sint-Valentinus bieden een waardevolle esthetische beleving en het koor wordt geroemd voor haar akoestiek. Het idee van de verhuizing van het gemeenschapscentrum kan op veel bijval rekenen, omdat deze aan de behoefte voor ontmoetings- en vergaderinfrastructuur tegemoet komt. Aan het bij de kerk aanpalende kerkhof mag wel niet geraakt worden, zo luidt de consensus.

3. Ontwerpend onderzoek en scenariovorming

Parallel aan het veldonderzoek door Endeavour loopt een technische analyse van de Sint-Valentinuskerk door RE-ST. Beide analyses voeden het ontwerpend onderzoek. De inzet van het ontwerpend onderzoek is om de in kaart gebrachte socio-ruimtelijke noden te koppelen aan het potentieel van het kerkgebouw, concepten te ontwikkelen en te verbeelden. Deze oefening door RE-ST mondt uit in een vijftal scenario’s. Deze reiken verder dan een ruimtelijk ontwerp en omvatten ook aanzetten voor een programma en beheermodel.

Aansluitend krijgt het proces van cocreatie verder gestalte doorheen verschillende ronden van ontwerpend onderzoek en terugkoppelingen naar het gemeentebestuur van Ravels en de inwoners van Poppel. Tijdens een drietal workshops doorlopen we een traject waarbij stelselmatig scenario’s (met ruimtelijke en programmatische componenten) worden uitgesloten om tot een voorkeurscenario te komen.

4. Workshops

Zoals hierboven aangegeven, volgt op iedere fase van ontwerpend onderzoek en scenariovorming een terugkoppeling naar de lokale bevolking via workshops. Daarbij bieden we inzicht in de stand van zaken van het traject en geven we een blik op de scenariovorming van het participatieve ruimtelijk onderzoek. Hier krijgen de inwoners van Poppel de mogelijkheid om wat voorligt te verfijnen en te nuanceren op basis van hun lokale kennis.

Aan verschillende tafels in de kerk gaan we verder in op de zin van ingrepen, de mogelijkheden die ze creëren, de impact ervan op het gebouw en de implicaties van het programma voor de gemeenschap. Doordat de workshops plaatsvinden in de kerkruimte is het makkelijker voor de participanten om zich de toepassing van de programma’s voor te stellen en erover te reflecteren. Zo kunnen we samen de afweging maken hoe verschillende programma’s zich ruimtelijk vertalen in de verschillende kerkruimten als de middenbeuk, de zijbeuken, het transept of het koor. Binnen de scenario-oefening bespreken we of opsplitsbaarheid wenselijk is door middel van gordijnen, flexibele wanden of glas? Of opteren we liever voor een meer fundamentele inbreiding van de kerk door middel van box-in-box? Voorgaande en vele andere kwesties komen aan bod. In het geval van Poppel hebben de participanten een duidelijke voorkeur voor een compacte, polyvalente ruimte waarbij de visuele en fysieke connectie tussen schip en koor behouden blijven. Het concept van box-in-box haalt het, maar het aanbrengen van een etage in het koor ligt moeilijk, want “de zuilen maken de kerk”.

De uitkomst van het participatietraject is een gemeenschapscentrum met polyvalente zaal, podium, bar en keuken, vergaderlokalen, een repetitieruimte, sanitair en verschillende opbergruimten. Het participatietraject vormt zo een gemeenschappelijke inspanning om kerkelijk erfgoed nieuw leven in te blazen en helpt tegelijk om een solide basis te leggen voor een duurzame en gedragen toekomst.

Besluit: participatie zorgt voor betrokkenheid & draagvlak

Het belang van participatie bij de herbestemming van een kerkgebouw is onmiskenbaar. Vanuit een etnografische benadering begrijpen we de waarde van historisch erfgoed en de rol van een kerk in de geschiedenis van een wijk of dorp. Dit inzicht ontstaat door het bundelen van verspreide lokale kennis, wat cruciaal is voor een geslaagd herbestemmingstraject. Het belang van participatie bij herbestemming en/of renovatieprojecten geldt overigens niet enkel kerkgebouwen met erfgoedwaarde. Ook gebouwen zonder erfgoedwaarde kunnen door bijvoorbeeld hun specifieke ligging of volumeschaal het particuliere belang overstijgen, waardoor het belangrijk wordt om het project te integreren in een ambitiekader voor de omgeving.

"De participatieaanpak overstijgt het top-down matchen met een eenzijdige (commerciële) invulling"

Participatie brengt actieve betrokkenheid van inwoners met zich mee. Het detecteert de specifieke noden op wijkniveau en leidt tot een accurate analyse van de vraag naar en het aanbod aan ruimte. Bovendien legt participatie de focus op het in kaart brengen van de gevoeligheden, behoeften en verwachtingen van verschillende bevolkingsgroepen. Deze input voedt het ontwerpend onderzoek en de scenariovorming, wat leidt tot een herbestemming die zowel de architectonische integriteit van de kerk erkent als ruimte biedt voor hedendaags gebruik en de vervulling van sociaal-ruimtelijke noden. Daarbij overstijgt de participatieaanpak het top-down matchen met een eenzijdige (commerciële) invulling.

Door inwoners al vroeg in een correctietraject te betrekken, krijgen inwoners een stem in belangrijke lokale kwesties. Door het afstemmen van het project op het ambitiekader voor de omgeving kunnen interessante synergieën ontstaan. Alleszins wordt het collectieve eigenaarschap versterkt en het draagvlak voor de uitkomst vergroot. Bovendien creëert participatie een positieve groepsdynamiek, waarbij mensen elkaar leren kennen en samenwerken, wat kan leiden tot succesvolle acties en kiemen voor toekomstige initiatieven.

We roepen lokale overheden op om deze opportuniteiten aan te grijpen en een faciliterende rol op te nemen.

Team Endeavour

terug naar overzicht