BIM en auteursrechten

BIM (Building Information Modeling/Management) kent de laatste jaren een sterke opgang. Via dit digitaal model worden geometrie en informatie aan elkaar gekoppeld. Het laat toe om gegevens uit te wisselen tussen verschillende partijen van een bouwproject.

Om die uitwisseling in goede banen te leiden, worden duidelijke afspraken omschreven en gebundeld in het BIM-protocol en het BIM-uitvoeringsplan.

• Het BIM-protocol is een contractueel document met afspraken en verwachtingen rond BIM dat idealiter bij de start van het project door de opdrachtgever en de reeds gekende projectpartners ondertekend wordt.
• Het BIM-uitvoeringsplan is een aanvulling op het BIM-protocol en omschrijft hoe de afspraken in de praktijk uitgevoerd worden.

Hoewel het werken met BIM bepaalde efficiëntie- en kwaliteitswinsten kan opleveren, vereist het wel aandacht voor auteursrechten.

Waar in een traditioneel project de architect een plan uittekent en daarop ook de auteursrechten bezit, wordt er in een BIM-model veel meer informatie gedeeld en bezit iedere partij de rechten op de informatie die zij toevoegt.

Auteursrecht: voorwaarden

Auteursrechten ontstaan automatisch voor concrete, originele creaties van de geest. Deze drie voorwaarden moeten daarbij vervuld zijn:

• De werken moeten geconcretiseerd zijn, het idee voor een grondplan is niet auteursrechtelijk beschermd, enkel het plan zelf.
• Het werk moet origineel zijn.
• Er moet een creatief proces aan voorafgaan, wat bij de beoordeling voer kan zijn voor discussie. Bij een dispuut moet de rechtbank hierover beslissen.

De auteursrechten komen verder voornamelijk aan bod in het BIM-protocol.

Uitgangspunt is dat wanneer verschillende partijen gelijktijdig aan een BIM-model werken, met een creatieve en originele inbreng, elk van hen de rechten op zijn bijdrage behoudt.

Het protocol stelt verder duidelijk dat iedere projectpartner de gebruiksrechten moet krijgen op de informatie. Zo kan iedereen zijn taken in het project goed uitvoeren. De opdrachtgever neemt dit ook op in zijn overeenkomst met de aannemer en de architect.

Iedere projectpartner die creaties ter beschikking stelt, moet in het protocol ook garanderen zelf de nodige toestemmingen te hebben verkregen van derden (zelfs van eigen werknemers of leveranciers) die hebben meegewerkt aan een creatie in het BIM-model. De opdrachtgever stelt dit ook duidelijk in diens overeenkomst met de ontwerper(s) en de uitvoerder(s).

Als er geen akkoord gesloten wordt en de bijdrage van de verschillende ontwerpers niet kan geïsoleerd worden, is er sprake van een onverdeeld auteursrecht. In dat geval kan iedere ontwerper zijn auteursrechten doen gelden op het geheel van het ontwerp.

Het is dus belangrijk om goede afspraken te maken en een vrijwaring te bieden aan anderen die de bijdrage van de ontwerper(s) willen gebruiken tijdens het bouwproces.

Morele rechten en vermogensrechten

Bij auteursrechten is er een onderscheid tussen morele rechten en vermogensrechten.

Morele rechten zijn onvervreemdbaar. Dat wil zeggen dat de ontwerper er in principe geen afstand kan van doen.

Ontwerpers kunnen echter wel toestemming geven voor het specifiek gebruik van hun werk of voor het aanbrengen van bepaalde wijzigingen. Dit is een overeenkomst die moet gesloten worden tussen de opdrachtgever en de ontwerper. De opdrachtgever moet dus op voorhand goed nadenken waarvoor hij het BIM-model wil gebruiken in de toekomst, bijvoorbeeld assetbeheer, onderhoud, renovatieproces, …

Het auteursrecht vereist geen formaliteiten of registratie, maar het kan zinvol zijn om een i-DEPOT te nemen om achteraf aan te tonen wat de creatieve inbreng precies was van iedere ontwerper. Zo'n i-DEPOT laat toe om documenten op te laden en er een datumstempel aan te geven.

Vermogensrechten kunnen gebruikt worden om inkomen te verwerven en zijn overdraagbaar. Als de opdrachtgever de toestemming krijgt, mag hij bijvoorbeeld het plan van de architect doorverkopen. Bij een BIM-model spreken we echter over meer dan plannen, zo is er ook de databank met gebouwinformatie die in een latere fase kan gebruikt worden voor onderhoud en beheer van het gebouw.

De overdracht van vermogensrechten kan gebeuren via een licentieovereenkomst of een overeenkomst tot overdracht van rechten. Meer informatie over wat het precieze verschil tussen beide vind je terug op Buildwise BIM wiki.

De wetgeving op de auteursrechten heeft in de eerste plaats tot doel de rechten van de auteur (de ontwerper) te beschermen. Dat betekent dus ook dat de uitvoerende aannemer er goed aan doet een aantal zaken te controleren, zodat hij geen ongewilde inbreuk pleegt op die auteursrechten. De aannemer gaat bijvoorbeeld best na of de opdrachtgever wel toestemming heeft om het BIM-model opnieuw te gebruiken bij de renovatie van het gebouw.

Aanpassingen aan het oorspronkelijk ontwerp

Dit is ongetwijfeld het gevoeligste punt in het auteursrecht: het recht van de ontwerper om zich te verzetten tegen aanpassingen aan het oorspronkelijk ontwerp en tegelijk de mogelijkheid bieden aan de opdrachtgever en de aannemer om de werken correct uit te voeren en eventueel aanpassingen aan te brengen achteraf.

Het makkelijkst is uiteraard dat de ontwerper in de licentie aangeeft:

• dat bewerkingen zijn toegelaten;
• of dat hij via overdracht afstand doet van zijn auteursrechten (althans voor het vermogensrechtelijk gedeelte).

In het andere geval zul je gedetailleerd moeten beschrijven welke wijzigingen zijn toegelaten en welke niet.

Bij een onoplosbaar conflict moeten de rechten van de ontwerper steeds worden afgewogen tegenover de rechten van de opdrachtgever.

Wijziging van de uitvoerende aannemer

Wanneer een licentieovereenkomst wordt gesloten tussen de opdrachtgever en de ontwerper, dan kan daarin vervat zitten wie de werken mag uitvoeren.

Wanneer de samenwerking wordt stopgezet tussen de opdrachtgever en de aannemer, en een externe aannemer de werken overneemt, dan kan dit dat een inbreuk zijn op die overeenkomst. Zelfs in het geval dat de oorspronkelijke aannemer failliet gaat.

De ontwerper moet met andere woorden eerst toestemming geven voor die nieuwe aannemer.

Het gebruik van foto’s, renders of videobeelden

Voor promotionele doeleinden is het mogelijk dat de uitvoerende aannemer die op zijn eigen website wil plaatsen. Hierbij moeten goede afspraken gemaakt worden met de ontwerper.

Afhankelijk van de overeenkomst tussen de opdrachtgever en de ontwerper kan het zijn dat die rechten zijn overgedragen en dan moet de aannemer de toestemming verkrijgen van de opdrachtgever.

Kan de opdrachtgever het model gebruiken voor een ander project?

De template van het BIM-protocol (Buildwise) verleent de opdrachtgever slechts beperkte rechten om het model te gebruiken, meer bepaald in de context van het beheer van het project in kwestie.

Als de opdrachtgever het model toch wil gebruiken voor andere projecten, is het aangeraden deze bepalingen bijkomend op te nemen in het BIM-protocol van het project in kwestie.

BIM en databanken

Databanken worden beschouwd als intellectuele eigendom. Er zijn twee soorten bescherming voor databanken: bescherming door het auteursrecht en bescherming door het databankenrecht.

Opdat de databank van het BIM-model bescherming geniet onder het databankenrecht, is vereist dat er een substantiële investering heeft plaatsgevonden. Het moet bovendien gaan over het verkrijgen/verzamelen van data en niet over het creëren van data.

Die scheidingslijn is bij een BIM-model niet altijd zo duidelijk, maar vaak is het model wel een verzameling van verschillende modellen en data verkregen bij verschillende producenten of toeleveranciers en valt het dus onder het databankenrecht.

En vanuit auteursrechtelijk perspectief? Wel, voor de toepassing van het auteursrecht moet er sprake zijn van een oorspronkelijk karakter. Een BIM-model is echter een gestandaardiseerde omzetting van de opzet en de structuur van het ontwerp (dat zelf wel auteursrechtelijk beschermd is) naar een databank. Hierdoor is de databank an sich, die het BIM-model vormt, dus niet auteursrechtelijk beschermd is.

Wat als de afspraken niet worden nageleefd?

De deelnemers aan BIM moeten de nodige discipline aan de dag leggen om de gemaakte afspraken na te leven. Als er discussie ontstaat omwille van niet-naleving, is een minnelijke oplossing de meest adequate, eerder dan gerechtelijke procedures.

Meer informatie is terug te vinden in het nieuwsbericht ‘Hoe los je een geschil over intellectuele eigendom op?’ (Buildwise).

Jurist Wim Mertens schreef dit artikel samen met R&D-expert Stefan Danschutter (Buildwise) en digital construction advisor Louis Casteleyn (Buildwise).